A man wrapped up in himself makes a very small bundle
-Benjamin Franklin-
“Một người chỉ quấn quanh bản thân mình, anh ta sẽ biến thành một gói nhỏ bé”
Có lẽ ai trong chúng ta cũng sẽ gặp được những người chỉ chăm chăm vô lợi ích bản thân, và sẽ vô cùng dễ dàng để phán xét họ là ích kỷ, thậm chí ái kỷ. Chưa có khi nào, những trích dẫn tâm lý học đầy phê phán lại được phổ biến như hiện nay, đặc biệt với sự trợ giúp từ mạng xã hội. Rất nhiều đầu sách xuất bản về bí kíp chữa lành và xác định những cá nhân ái kỷ để tránh xa trở thành thánh kinh cho những ai quan tâm tới đời sống lành mạnh – kể cả những người ái kỷ.
Ái kỷ, chưa từng là đặc trưng của riêng ai.
Theo phân tâm học của Sigmund Freud, tâm lý con người ta có thể chia ra ba phần: ID – bản năng; Ego – Nhận thức cá nhân; và SuperEgo – tiêu chuẩn đạo đức. Trong đó, Ego trôi nổi giữa ID và SuperEgo để định hình nên nhận định của mỗi cá nhân về bản thân của mình.
Chữ “con người” trong tiếng Việt, là một ẩn dụ phản ánh rất dễ hiểu cho phân tâm học, “con” là phần ID- bản năng động vật. Và ” Người” là Superego, nơi phản chiếu giá trị đạo đức, hướng thiện và kỳ vọng của xã hội. Mỗi khi nói tới sự trưởng thành, ta nói một cụm từ triết học – làm người. Mỗi khi sa vận xui xẻo, ta tự an ủi: – “chỉ là con người mà thôi”, như một cách cảm thông sự bất toàn của nhân loại.
Bạn sẽ không thể tìm thấy một con sư tử ăn chay và giảng giải về khắc kỷ trong tự nhiên, ID cũng vậy, nó chứa một loạt những bản năng bao gồm: ích kỷ, gây hấn, hiếu chiến như tất cả các con vật khác. ID luôn nằm trong bạn, và không thể bị loại trừ. Mỗi khi thời cuộc đảo điên, sự khổ sở sẽ đẩy Ego lùi về ID hơn là SuperEgo. Dĩ nhiên rằng nếu Ego đồng hoá với SuperEgo, bạn cũng khổ sở không kém bởi sự chối bỏ chính mình trong rập khuân của giáo điều.
Vì vậy, gặp một ai đó có ID lớn , đừng vội phán xét hay trách móc. Chắc chắn có lúc chính chúng ta cũng loay hoay trong “vũ trụ tôi” của riêng mình. Thế nên, điều khôn ngoan ở đây không phải là phê phán hay mặc kệ hoàn toàn, mà là chuyển hướng tập trung vào những giá trị ta muốn xây dựng: sống với một trái tim rộng mở nhưng vẫn đủ thông tuệ để không lầm đường lạc lối. Nói cách khác, ta có thể “Hãy hướng trái tim ra bên ngoài, nhưng giữ trí tuệ hướng vào bên trong.”
Bạn nào quen thuộc tâm lý học có lẽ đã nghe qua khái niệm “tự yêu bản thân” (self-love) – vốn là một điều tốt – nhưng chỉ tốt khi ta kết hợp hài hòa với “thấu cảm” (empathy) và “tự nhận thức” (self-awareness). Còn nếu bị “tự ái” và “tự luyến” dắt mũi, ta rất dễ trở thành “trung tâm vũ trụ” mà quên mất thế giới còn vô vàn người đáng yêu, đáng quý, đáng trân trọng. Do vậy, thay vì chạy lòng vòng cố “cứu độ” hoặc “quan tâm” hay “chỉ trích” những ai đã yêu bản thân họ “quá liều”, chúng ta nên học cách yêu đời và cân bằng từ bên trong chính mình.
HƯỚNG TRÁI TIM RA BÊN NGOÀI – cuộc phiêu lưu của xúc cảm.
Sẽ có lúc chúng ta tự hỏi mình còn nên nhảy vào mớ bong bong của ai đó để kéo họ ra, hoặc dừng xe giúp một người lạ mặt đang khổ sở gom lại đống hoa quả vung vãi giữa đường. Dĩ nhiên, câu trả lời có thể rất linh hoạt, nhưng trong tâm lý học cá nhân do Alfred Alder khởi xướng, nhiệm vụ của cuộc đời mỗi người là nghĩa vụ với công đồng, và chỉ khi cho đi ta mới nhận được một hạnh phúc thực sự. Hiển nhiên, quest này không phải dễ làm, và muốn làm hay không là tùy mỗi người. Nhưng có hai hiệu ứng tâm lý tích cực sau mà ta có thể nhận được:
• Hiệu ứng “Helper’s high”: Theo nghiên cứu tâm lý học, khi ta giúp đỡ ai đó, não bộ sản sinh ra endorphin – chất dẫn truyền thần kinh tạo cảm giác vui vẻ, hưng phấn. Cảm giác này được ví von như “high” (phê) nhẹ, nhưng là kiểu phê lành mạnh mang tên “hạnh phúc vì đã làm được điều tốt”.
• Tăng cường lòng tự tôn (self-esteem): Khi ta cảm thấy mình có giá trị với người khác, ta cũng lạc quan hơn, tự tin hơn. Câu hỏi “Tôi sống có được không?” bỗng được trả lời rành mạch: “Có chứ, còn rất tuyệt là đằng khác!”
Hướng trái tim ra bên ngoài nghĩa là ta sẵn sàng “kết nối” với xã hội: lắng nghe câu chuyện của bạn bè, hiểu nỗi lòng của đồng nghiệp, biết rung động trước niềm vui – nỗi buồn của người thân. Thế giới xung quanh sẽ trở nên “dễ thương” hơn nhiều nếu ai cũng trao nhau một chút ánh sáng. Vì tình thương giống như “vitamin” cho tâm hồn, bạn càng chia sẻ thì người khác càng khoẻ, và chính bạn cũng “miễn dịch” với những tiêu cực dễ gây xì trét.
Nhưng khoan, đừng nhầm lẫn “hướng trái tim ra bên ngoài” với kiểu “làm dâu trăm họ” hay “ham làm người tốt bất chấp”. Bởi lẽ, nếu mình cứ hi sinh, cứ chiều chuộng người khác đến mức phụ thuộc, bỏ bê nhu cầu của chính mình, thì ở đó phản ánh một sự tổn thương quá khứ, nơi mà tuổi thơ ta bị quá nhiều phán xét và thiếu yêu thương lẫn tự do. Với những người có cha mẹ ái kỷ hoặc né tránh, bỏ rơi hoặc chỉ trích, họ sẽ phải thay đổi bản thân để thích nghi. Họ sẽ là những đứa trẻ vâng lời với lòng tự trọng thấp – hòng có được yêu thương từ phụ huynh của mình. Do vậy, để không bị lạc lối, ta cần… đúng rồi, một trí tuệ nội tại để “neo giữ” cảm xúc một cách sáng suốt.
HƯỚNG TRÍ TUỆ VÀO BÊN TRONG – la bàn của hành trình trưởng thành.
Tình yêu hướng ra bên ngoài, như một dòng nước ngập tràn sức sống. Nhưng chúng ta không phải là suối nguồn vô tận để làm hoa cỏ nở khắp muôn nơi. Trí tuệ, chính là kênh đào để đảm bảo dòng nước ấy hiền hoà vào đúng chỗ. Tôi có xem một đoạn video ngắn phỏng vấn nghệ sĩ Bạch Tuyết, bà nói có đoạn: “lần thứ nhất con ngu vì đưa lúc người ta không cần, con ngu lần thứ hai vì kỳ vọng vào người ta biết ơn!”.
Sự từ bi chân chính trong Phật giáo, hẳn không chỉ là lòng tốt đơn thuần, mà là tình thương rộng lớn và thuần khiết không mưu cầu hồi báo. Nhưng để bước tới từ bi, ta cần phải học yêu thương đúng cách. Lúc này trí tuệ là bờ đê dẫn lối cho dòng nước yêu thương, dù cho là suối nhỏ hay cuồn cuộn trường giang.
Trong tâm lý học, “trí tuệ” được hiểu bao gồm khả năng suy xét (reasoning), tự nhận thức (self-awareness) và tư duy phản biện (critical thinking). Khi “hướng vào trong”, ta quan sát dòng cảm xúc, từ tốn hỏi bản thân: “Xúc cảm này tới vì điều gì?”, “Mình đang muốn chứng tỏ điều gì?”, “Hành vi này có xuất phát từ lòng tử tế thật không, hay vì mình muốn được khen?”. Chính những câu hỏi “bên trong” đó giúp ta:
- Tránh quyết định bốc đồng: Biết dừng lại khi cơn nóng giận dâng trào, biết “nói không” khi bản thân bị lợi dụng.
- Hiểu giới hạn của mình: Học cách buông bỏ hoặc tạm nghỉ khi quá tải, không cố “gồng” để khoe khoang hay sợ mất mặt.
- Nhận diện giá trị cốt lõi: Mình muốn sống theo kiểu gì? Điều gì mình tuyệt đối không chấp nhận? Thấu tỏ những điều này giúp đời sống có “mỏ neo” vững chắc, không dễ lung lay trước sóng gió.
Nhà tâm lý học Carl Rogers có đề cập khái niệm “con người toàn diện” (fully functioning person) – tức là người sẵn sàng mở lòng đón nhận cảm xúc của mình (kể cả tích cực lẫn tiêu cực), nhưng đồng thời có độ nhận biết cao về nó. “Hướng trí tuệ vào trong” chính là cách ta quan sát, quán chiếu cảm xúc, suy nghĩ, từ đó tự điều chỉnh hành vi sao cho phù hợp với mục tiêu sống. Đây là một kỹ năng, chứ không phải bẩm sinh mà có, và cũng chẳng phải “đọc sách là thành thánh” ngay được. Ai cũng phải luyện tập như tập gym vậy, kiên trì từng ngày.
VẬY YÊU MÌNH NHƯ THẾ NÀO LÀ ĐÚNG ĐẮN
Yêu bản thân “self-love” và tự chăm sóc bản thân “self-care” là điều hiển nhiên ta nên làm. Nhưng social media đã khiến peer-pressure lên cao tới mức chưa từng thấy. Chúng ta chiều chuộng bản thân vô lối để trốn tránh tổn thương từ áp lực xã hội hợn là đưa mình tới một tầm cao, nơi tình yêu chân chính ngự trị. Và chỉ khi nào, một người yêu mình đúng đắn, mới biết cách yêu người khác, chứ không phải là một cuộc trao đổi lấp đầy những phần trống rỗng của hai tâm hồn.
Yêu bản thân là đúng, nhưng…
Yêu bản thân sai cách sẽ chuyển “tự yêu bản thân” biến thành “tự luyến” (narcissism). Từ góc độ tâm lý học, narcissism khiến một người phóng đại tầm quan trọng của cái tôi, thích trở thành trung tâm, thiếu thấu cảm với người khác. Họ có thể hợp ý với một số ít người, nhưng thường gặp khó khăn trong những mối quan hệ bền vững, vì đơn giản người khác bị “bỏ quên” (hoặc còn tệ hơn, bị xem là công cụ phụ trợ cho bản thân).
Trong khi đó, “yêu mình” một cách lành mạnh lại mang sắc thái rất khác. Bạn tôn trọng nhu cầu của mình, nhưng cũng biết đồng cảm với nhu cầu của người khác. Bạn dám từ chối điều không phù hợp, nhưng không làm tổn thương ai chỉ vì muốn “đè bẹp” họ để bản thân tỏa sáng. Tóm lại, yêu mình lành mạnh luôn song hành với yêu người, còn tự luyến chỉ quay vòng trong “cái tôi” bất tận. Thế nên, đừng e ngại việc tự chăm sóc bản thân, miễn là bạn vẫn giữ trái tim đủ rộng mở để đón nhận thế giới xung quanh.
Những bí kíp để sống cân bằng:
Dưới đây là vài chiêu tâm lý nho nhỏ, như những “cú huých” giúp chúng ta duy trì sự cân bằng giữa “trái tim hướng ra ngoài” và “trí tuệ hướng vào trong”.
- “Check-in” cảm xúc (Emotional Check-in): Mỗi ngày, dành vài phút để tự hỏi: “Hôm nay mình vui, buồn, hay lo lắng nhất điều gì?” Viết xuống một cuốn sổ tay hoặc note trong điện thoại. Việc ghi nhận này giúp bạn ý thức rõ hơn về “biểu đồ cảm xúc” của mình.
- Kỹ thuật dừng (Pause Technique): Trước khi bạn “gào” lên vì giận dữ hoặc “click mua” thứ gì đắt đỏ quá khả năng, hãy dừng lại, hít một hơi thật sâu, đếm ngược 5 giây. Khoảng trống 5 giây ấy đôi khi “cứu” bạn khỏi một quyết định sai lầm. Tâm lý học cũng cho rằng, các cơn cảm xúc sẽ biến mất sau 90 giây, trừ khi ta gán ý nghĩa cho nó.
- Tập “lòng biết ơn” (Gratitude Practice): Theo nghiên cứu tâm lý tích cực (positive psychology), người thường xuyên viết ra 3 điều biết ơn mỗi ngày thường hạnh phúc và ít trầm cảm hơn. Nó giúp bạn nuôi dưỡng trái tim ấm áp, đồng thời kháng lại xu hướng ích kỷ hoặc “u ám hoá” cuộc đời.
- Tạo “vùng thời gian” cho bản thân (Me-time): Dù bận rộn đến đâu, hãy tìm ít nhất 15-30 phút/ngày (hoặc vài tiếng mỗi tuần) dành riêng cho “chính mình”: đọc sách, tập thể dục, nghe nhạc, nhâm nhi trà. Đây không phải ích kỷ, mà là nạp năng lượng. Nhờ vậy, bạn có “đầy pin” để trao yêu thương ra bên ngoài.
- Học cách “nói không” (Set Boundaries): Trái tim hướng ra bên ngoài không có nghĩa là gật đầu mọi lúc mọi nơi. Khi cảm thấy không phù hợp, không đủ khả năng, hoặc vi phạm giá trị cá nhân, hãy vững vàng từ chối. Đây là lúc trí tuệ bên trong lên tiếng, bảo vệ bạn khỏi việc trở thành “nô lệ” cho kỳ vọng của người khác.
NẺO VỀ CỦA YÊU THƯƠNG VÀ TRÍ TUỆ
Các nhà tâm lý học nhân văn (như Abraham Maslow, Carl Rogers) đã nhấn mạnh tầm quan trọng của tính chân thật (authenticity) – sự hài hòa giữa cảm xúc và lý trí. Chúng ta sẽ cảm thấy viên mãn nhất khi được sống thật với nội tâm mình, nhưng vẫn biết lắng nghe và sẻ chia với người khác. Lúc đó, “cái tôi” không bị dập khuôn, mà cũng không “lấn sân” quá đà khiến mọi người chung quanh phải mệt mỏi.
Nói vui thì, bạn có thể coi “hướng trái tim ra ngoài” như một “cuộc phiêu lưu” (adventure) – đi đây đó, khám phá, gặp gỡ, trao yêu thương. Còn “trí tuệ hướng vào trong” lại như tấm bản đồ và la bàn giúp bạn biết đâu là bến, đâu là bờ, khi nào nên dừng chân, khi nào nên tiến bước. Thiếu đi một trong hai, chuyến phiêu lưu có thể trở thành lạc lối, hoặc ngược lại, chẳng bao giờ rời nhà.
Sẽ có nhiều lúc, bạn gặp những người mà tâm hồn và trái tim họ như sa mạc, dù có tưới tẩm bao nhiều cũng vô dụng. Bạn phải tinh tế nhận ra những lời cảm ơn “sáo rỗng” bởi phần lớn con người nếu nhận được những thứ dễ dàng – như lòng yêu thương – họ sẽ mặc định đó là điều hiển nhiên. Bài học ở đây là, hãy yêu thương hết mình để có thể vô tình khi cần thiết, bạn không cần quá nhiều khổ đau và áy náy khi gạt bỏ những cá nhân đó ra khỏi cuộc đời của mình – nhưng đừng đánh đồng Ego và ID của họ lên bản thân bạn. Mỗi khi gánh nước qua những hoang mạc lạnh lẽo và ích kỷ đó, cái bạn nhận được chính là tôi luyện một trái tim và tâm trí mạnh mẽ, và chỉ khi điều đó tới một giới hạn, bạn mới gặp được những người sẵn sàng cùng chăm sóc những mảnh vườn đầy hoa trái.
Mỗi ngày, nếu có thể, trước khi đi ngủ hãy soi chiếu lại bản thân, những nỗi đau, hạnh phúc, cảm xúc bạn đã trải qua. Và với một lòng biết ơn sâu sắc về cả yêu thương lẫn những bài học bạn nhận được trong kiếp người. Bạn sẽ tin vào một tương lai nơi bạn đạt được điều tuyệt vời nhất của cuộc hành trình này – sự tự do – Nẻo về của yêu thương và trí tuệ của bạn.
